Gaur egun beste era batzuetara esan eta entzuten dira, gaztelaniazko no tienes que poner en duda edo por qu poner en duda ereduko esaldiak.
Erderaz no tiene que ser as edo por qu ser as euskeraz esateko, sarriago entzun edo irakurriko dogu gaur euskeraz: Ez dauka zertan holan izan edo Ez dauka holan izan beharrik. Eta baleiteke, euskera txatxarragoan emonda dagoan beste hau be entzun edo irakurtea: *Ez da zertan halan izan behar.
Baina euskerazko tradizino zahar eta klasikora bagoaz, nekez irakurriko dogu ez zertan ez beharrik hitzakaz lagunduriko partizipio perpausik. Eta bai ostera, beste eredu honetan edo antzeko baten oinarriturik: Ez dau horrelan zer izan.
Barrutia eskribauaren Gabonetako ikuskizuna (Acto) antzezlanean aingeruak berba honeekaz sinistarazoten deutso Andra Mariari seina erneko jakolako barri ona,: Ez dozu zer efini batere dudarik, / ezta zeruarentzat inposiblerik. Ez dino ez: zertan ifini, ez ifini beharrik.
Denporan atzerago jota, gure errefrautegi aspaldirengoan, 1596ekoan, badogu egitura beronen beste errastu bat, eta bikotxa baten faltan: Elli doillorrean ezta zer autu, / ta bizar gorritan gitxi zer sinistu. // En ruin ganado no hay que escojer, / y en barba roya poco que creer (384).
Aditz nagusia ezezka emona agiri da honeetan: ez dago, ez da, ez dauka edo ildo horretako aditzak izan ohi dira, mende perpaus legez zer galdetzaileaz eta aditz partizipio soilaz eregiriko egitura dabela. Zehar galdera perpausak dira berez, baina aditz laguntzailerik ez ohi da agiri; partizipio soila besterik ez.
Oraintsuko idazleetara etorrita, XIX. mende hasierara, J.A. Mogel dogu gure klasikoen artean egitura honen eredu bikain bat, nahiz eta Agirre Asteasuko, Frai Bartolome eta belaunaldi horretako beste idazleetan be egitura hau bardin-bardin agiri izan.
Madalena benterea laprast eginda behera jausi eta manketan danean Peru Abarka elabarrian, eta sokorruka eta barberu eske hasten danean, berehala urteten dau Maisu Juanek aurrera, esanaz: Ezta zer ekarri barberurik; neu naz barberurik asko!.
Mogelen beste honetariko pasarte batzuk: Ez dago zer bildur izan gaurko egunian, ez dago zertan bildur izan esangureaz. Eztauka zaldiaren biurrerari zer egin, bere erru baga il edo galduten bada, ez daukala zaldiaren kalte-ordaindik zertan bihurtu ugazabari, aitzen emoteko. Eta hirugarren bat: Beraz eztago zer penitenziarik egin, gaur esango gendukena ez dagoala zertan penitentziarik egin.
Gure klasikoen egitura hau guztiz aldendua danik esaten ez nintzateke ausartuko, eta idatzirako behinik behin, erabilgarritzat joko genduke, baina zertan galdetzaileagazkoa be aintzat hartuta, jakina.
Esanguraz harean diferenteak dira, baina egitura bere-berekoak ondoko besteok be, beti be aditz nagusia ezezka emona dala eta zehar galdera perpausa aditz partizipio soilaz eregia. Halangoak dira, berbaz hain sarri erabili ohi doguzanok: Ez dauka zer ikusi. Ez dago zer esan. Ez dauka nork emon.
Baina arazoa da, goiko esaldien esangurak adierazoteko, egitura bitxi samarrak irakurten dirala batzuetan: ez du ikustekorik ezer, badu ikustekorik eta horretarikoak. Azken honeek, gramatikaz zuzenak ez diranik ez neuke esango, baina bai hiztunok nekez darabilguzala eta tradizinoak be nekez on egiten dituala.
Galdetzaile bat (zer ohi da normalena) eta aditz partizipio soila (ikusi, egin, esan) dira hor mende perpausa osotzen dabenak, aditz nagusia ezezka edo baiezka (ez dauka / badauka, ez dago / badago, ez da / bada) agiri dala. Baina beti be, bai aditz nagusiak eta bai galderazko mende perpausak subjektu bera dabela, edota pertsona bera bietan agiri dala. Hori da arrazoia, hain zuzen, aditz laguntzailerik agirian ez izateko.
Honelako egiturok zabal dabilz euskeran: ez dakit zer pentsau be, ez dauka nora joan, badauka nork gobernau eta bardin ezezka: ez dauka zer ikusi. Edozelan be, mendeko aditz horrek ez dau mugatzailerik beregantzen, ez a mugatzailea, ez ik partitiboa. Halanda ze, ez gagoz behartuta esatera: Ez dauka zer ikusirik edo Badauka zer ikusia. Nahikoa dogu, batean zein bestean, zer ikusi soila erabiltea, mugatzaile barik.
Mugatzailea erabili ahal izateko, zer ikusi egitura binangoa barik, zerikusi izen konposatua behar dogu, zeresan, zeregin eta beste antzeko batzuen erara sorturiko izen konposatua. Orduan bai, batera idatzita dagoanean, zer esan > zeresan, izen kategoriako hitza sortzen da eta orduantxe onartzen ditu -a, -ik edo beste determinatzaile bat. Eta esan geinke: Horrek zerikusia dauka beste honegaz edo honek ez dauka beste ezegaz zerikusirik.
Egitura okerrak dira, gure eretxian, ondokoa langoak: *Zer ikusi dauka horrek nik esandakoaz? Zuzena beste hau litzateke: Zer dauka zer ikusi horrek? Zuzentzat jo leiteke beste hau be: Zer zerikusi dauka horrek? Baina kasu horretan zerikusi izen lexikal osotzat hartu behar da, zer galde-determinatzaileagaz sintagma osotzen dauela.
Aditz laguntzailea behar ez dala eta behar ez dan ingurunean sartu beharra da gaur egungo akats zabalduenetariko bat. Ez dakit zelan esan egitura sinplea daukagula, zertan aditza behartu zelan esango dodan laguntzaile eta guztikora? Neuk erakutsiko deutsat zelan berba egin esan daikegula, zertarako laguntzaileaz hornidu: zelan behar egin behar dauen? esatera behartuta?
Idatzi honi akabera emoteko, Zamarripa txorierritar idazle eta gramatikari zolia jatorku gomutara. Maisu izan genduan herri-berbetako hainbat esapide edo modismo azaleratzen eta idatzira eroaten. Eta jardunean darabilgun puntu honegaz zerikusi zuzena dabelakoan, bere Manual del vascfilo bardinbakoan jaso zituan, eta hiztunontzat guztiz ezagunak diran esaldiak dakarguz hona: Zer egin ezean. Nori emon ezean. Zein hartu ezean. Eta kontestu honegaz argitu: Eguraldia be zer egin ezean dago.
Zer ikusi, ha ikasi. Bajagok, mutilak / neskatilak, non eta zer ikasi!
Iturriko
2016-12-23
