0. Aurkezpena
Berehala ohartzen gara, hiztun batek dirauskunean: “Ea mobidu! Itxaroten nago eta” edota beste batek dirauskunean: “Nork itxaroten deutsu zuri hor ateetan?”, aditz egitura bataren eta bestearen artean ez gagozala gauza bera esaten. Aditzaren “aspektua” modu diferentean darabilgula batean eta bestean. Edota dinogunean: Ikusten dot edo ikusten nago.
Aditz perifrasiaren bigarren osagaia egon edo euki danean, aditz prozesuaren “egote, egoera” ikuspegi bat marketan dogu zelanbait, eta -ten atzizkia aditz oinari erantsita, “zeozertan jardunean” ibiltea, moduren baten.
1. Beste aspektu burutu batzuk, egon eta euki aditz laguntzaile dirala
Egon eta eduki aditz laguntzaile dirala hiru aspektu marka nagusiak erabili leitekez: jaTEN dago, janDA dago eta jaTEKO dago. Aditz laguntzaile edo erdi-laguntzaileon karga semantikoa izan eta edun aditzena baino astunagoa da; kargatuagoak dira.
Aurreko idatzi baten landu dogu /-ta dago, -ta dauka/ perifrasi eredua (2019-04-05), eta han garandutako perifrasi ereduaren beste alderdi osogarri bat lantzera gatoz oraingoan. Bixeotan egon eta euki dira “aditz laguntzaile” egitekoa beteten dabenak, eta eredu bion arteko alde nagusia lehen osagaian dago, aditz jokatubakoaren aspektuan: aurrekoan -ta edo -rik burutzaileaz markaturik egoan; oraingoan, ostera, -ten iraungile edo ez-burutzaileaz.
2. Eredu honen berezitasun nagusiak
Ez da dudarik, euskeraz darabilguzan jaten dago, egosten daukat perifrasi tipoek eta gaztelaniazko “está comiendo” eta “lo tengo hirviendo” tipoko gerundiodunek alkarren hur-hurrekoak dirala; taiu beretsukoak. Era paraleloan eregiak dirudie: gaztelaniaz aditz gerundioaren gainean eta euskeraz -ten aditz-atzizkiaren gainean. Gaztelaniaz “estar” aditzagaz multzo eginik batez be (ez hainbeste “tener” aditzagaz), eta euskeraz egon eta euki aditz bi-biakaz.
Agirikoa da, bestetik, ahozkotasunean indartsuago agiri dirala, tradizino idatzian baino. Eta horrek darakusku, bestetik, modernoak dirala gehiago, zahar-zaharrak baino. Denporearen puruz garatzen, indartzen eta hedatzen joan diranak.
Aditz perifrasia egon edo euki lagun hartuta eregiten diranean, prozesuaren “egoera”, edo zehatzago esanda, jarduera edo ekintza baten iraupenezko egoera baten ikuspegia islatzen da batez be. Dinogun hau on egitera datoz gure tradizino idatziko aditz bikote batzuk: hilten egon (edo hilten euki), hazten egon, esaten egon, entzuten egon, usteltzen egon, erreten egon edo euki, egosten egon eta halango beste batzuk; orohar, geldiroko prozesua adierazoten daben aditzakaz erabilten da sarriago perifrasi egitura hau.
Herri-berbetan sarri erabiliak diran egituren artean aitatu leitekez:
Egon aditzagaz batera: Entzuten aditzizenagaz: “Entzuten nago. Esaizu esan behar dozuna”. Esaten aditzizenaz: “Bera bisitetan joateko eta joateko esaten daukat semea, eta sekula ez naz joaten”. Ikusten aditzizenaz: “Hemendixik ikusten nago, ea ze maniobra darabilen”. Pentsetan aditzizenaz: “Hondino ez dot erabagi. Pentsetan nago zer egin eta esango deutsut erabagiten dodanean”.
Euki aditza urriago erabili ohi da, eta edozelan be berbaz askoz gehiago, idatziz baino. Halango kasuak izan leitekez: Berotzen aditzizenaz: “Berotzen daukat esnea”. Erreten aditzizenaz: “Txapan erreten daukadaz gaztainak”. Irakiten aditzizenaz: “Irakiten daukat orioa sartaginean”.
Herri-literaturako eske kopletan behin baino sarriago entzuten dira: Kantetan gagoz kantetan tipoko egiturak.
3. Tradizinoaren itzala eta hiztunen usadioa
Tradizino klasikoan urriak dira perifrasi tipo honen erabilerak eta, gorago esan danez, aditz jakin batzukaz batez be.
Mogelenak dira honakoak: “Nire biotza erreten daukat” (Sermoiak), “egosten dago beixegiaren esne txito mamintsu ta koipatsua” (Peru Abarka).
Frai Bartolomerenak dira ondokoak: “Ez dagoz guraso asko, euren izerdiagaz irabazita euken puskea kendu artean berba labanak ta agintsari andiak umeak eginda, sinistuta, engainauta, eukeena umeai emonda gero goseak ilten dagozanak?” (Ikasikizunak I). “Ez dauken ondra bat billatuteko ta euren pekatu ezainak ta lotsarizkoak ezkutetako, gizonak edo emakumeak itsutu oi ditu diabruak azkeneko gatxera, zein dan sabelean erneta, azten dagoan sein inozentea iltea edo itotea.” (Ikasikizunak I). “Beste ainbeste esan ginai, alako izan banintzkopensamentu zoroakin bere burua penetan dagoan ezkondu garbatuagaiti.” (Ikasik III).
Mateo Zabalarenak dira: “karzela baten ustelduten dagoanak baaki nos edo bein andik urtengo dabela” (Arantzazuko sermoitegia); “eztakit nik nok daukan erru geiago, ala deungaro esaten diñarduanak, ala ari entzuten dagoanak” (Irungo sermoitegia).
4. Beste perifrasi aukerak, aspektu beraren adierazle diranak
Ari izan, jardun, ibili eta beste aditz batzuk be badira egon egoera-aditzaren lekua hartzen dabenak, aspektu bera edo hurrekoa adierazoteko.
Ari izan, jardun eta ibili agiri diranean aditz perifrasiaren bigarren osagai gisa, aspektua dinamikoagoa daukagu egon darabilgunean baino. Mateo Zabalaren ondoko esaldian jardun eta egon aditzakaz eginiko perifrasiak agiri dira bata bestearen hurrengo: “eztakit nik nok daukan erru geiago, ala deungaro esaten diñarduanak, ala ari entzuten dagoanak”» (Irun). “Entzuten jardutea” “entzuten egotea” baino dinamikoagoa dala ezagun da.
5. Aspektu diferentziak eta gomendioak
Argi bereiztu beharrekoak dira, aditz aspektuaren aldetik, honako perifrasi biok: kantetan dot eta kantetan nago, ikusten dogu # ikusten gagoz, etorten da # etorten dago, edo euki laguntzaile dala: saltzen dau # saltzen dauka, irakiten dot # irakiten daukat. Gramatiketan sarri argi eta zehatz bereizten ez diran aspektu diferentziak, baina behar-beharrezkoak komunikatze zehatz eta argi baten mesedetan.
Iturriko
2019-11-09
